Voor u ligt het laatste nummer van ons Magazine Synagoge Delft. Althans voor onze zomerstop. Of wij na de zomer hiermee doorgaan, is op dit moment nog onzeker. Inmiddels is de vaccinatie goed op stoom gekomen, maar ongeveer een kwart van de mensen die uitgenodigd is voor een prik wil niet of twijfelt nog. De Culturele Werkgroep van de Synagoge zal u aan het begin van het volgende seizoen informeren over onze plannen om onze schone taak te hervatten. Een belangrijke taak, namelijk het overbrengen van de geschiedenis van de Joodse cultuur en het stimuleren van de vernieuwing van de Joodse cultuur en haar uitvoerders. Dit alles is geconcentreerd rond het gebouw van de Synagoge Delft. De netto-opbrengsten van onze evenementen wordt namelijk gebruikt om het gebouw te onderhouden.

In dit nummer vindt u de gebruikelijke rubrieken over o.a. joodse feestdagen, joodse humor, culturele tips, onze taalrubriek over de invloed van het Jiddisch op onze moedertaal.
Op het moment dat dit stukje geschreven werd, was de oorlog tussen Israël en Hamas nog in volle gang. Wij hopen dat de groepen achter dit conflict zich realiseren dat er constructievere manieren zijn om problemen op te lossen.

• In 135 werd de joodse opstandelingenleider Bar Kochba verslagen.
• In 136 werd Jeruzalem door de Romeinen verwoest, zij bouwden op de puinhopen Aelia Capitolina.
• in 1492 werden de Joden op deze dag verdreven uit Spanje.
• De Eerste Wereldoorlog brak op deze dag uit.
• In 1929 brak op deze dag een bloedige confrontatie tussen Joden en Arabieren in Jeruzalem uit.

In deze aflevering wil ik het hebben over politiek en politieke correctheid. Aan de ene kant is het natuurlijk prima dat het niet uit mag maken welke huidskleur je hebt, of je een vrouw of een man bent; of je homo- of heteroseksueel bent, welke levensbeschouwing je aanhangt, maar soms krijg ik de indruk dat we enigszins zijn doorgeslagen. Soms is identiteit een soort vloek waardoor mensen zichzelf moeten opsluiten in een cliché waar ze zelf niet voor gekozen hebben. Marieke Lucas Rijneveld die een gedicht van Amanda Gorman niet mag vertalen omdat ze niet van Afrikaanse origine is. Een aflevering van Fawlty Towers die door de BBC wordt gecensureerd omdat één van de personages zichzelf voor gek zegt door domme racistische opmerkingen te maken. Tja, wat blijft er van de humor over als er rekening moet worden gehouden met de kans dat er altijd wel iemand is die zich gekwetst voelt.
Gelukkig hebben we de joodse humor die er voor zorgt dat we om ons zelf kunnen lachen en de grens opzoekt van wat politiek correct is.

Een man bidt tot G-d en zegt: "|mijn vrouw is zo lief. Waarom is dat?" En G-d antwoordt: "Opdat je veel van haar zult houden." En de man bidt verder en vraagt G-d: "Mijn vrouw is zo mooi; ik kan uren naar haar kijken. Waarom is dat?" En G-d antwoordt: "Opdat je veel van haar zult houden." En de man zegt: "En ze kookt ook zo heerlijk; elke maaltijd is een feestje. Waarom is dat?" En G-d antwoordt: "Opdat je veel van haar zult houden." Ten slotte zegt de man: "G-d ik wil niet zeuren maar er is één dingetje. Waarom is mijn vrouw zo vreselijk dom?" En G-d antwoordt: "Opdat zij veel van jou zal houden."

Is dit nu een vrouwonvriendelijk mopje?

Zowel bij Palestijnen als bij Joden zien we mooie vormen van zelfspot.
Een Palestijn gaat naar de imam en vraagt: “ als we Israël verslagen hebben, mogen wij dan al hun vrouwen verkrachten?” Waarop de imam antwoordt: “Als jullie Israël verslagen hebben, mag je mij verkrachten.”

Twee Joden zitten op het strand bij Tel-Aviv en de één leest een kwaliteitskrant en de ander leest een puur antisemitisch blaadje. De eerste man zegt: “Waarom lees jij die rotzooi?”
De ander antwoordt: “ Vroeger las ik ook jouw krant; maar ik werd er zo depri van. Oorlog, economische crisis, alleen maar narigheid. Nu lees ik elke dag: "Joden contoleren de banken, Joden hebben alle media in hun bezit, Joden besturen de wereld."

De historie van Joods Delft

Vader en zoon Chardon leefden en werkten tijdens de Tweede Wereldoorlog in hetzelfde huis aan de Spoorsingel in Delft. Op nummer 28 oefenden zij beiden het beroep van advocaat uit. Maar ze stonden lijnrecht tegenover elkaar ten aanzien van het helpen van Joden. Het was immers levensgevaarlijk om joodse mensen te hulp te schieten. Pa vond het veel te riskant en wilde zijn gezin behoeden voor gevaren, terwijl zijn zoon Cornelis G. of wel Kees, meer risico durfde te nemen. Dat hij niet roekeloos te werk ging, bewijst wel zijn schuilnaam ‘Paul Vermeer’. Lang ging het goed met zijn illegale activiteiten, totdat Kees verraden werd door ene Gerard van Haringen.
Gerard was een Nederlandse jongeman van 17 jaar, die zich uit naïviteit vrijwillig aanmeldde bij de Waffen-SS. Pas toen hij aan het Oostfront was, drong daar de rauwe realiteit tot hem door. Gedesillusioneerd besloot hij te deserteren. Maar op deze misdaad stond de zwaarste straf: de kogel. Kees Chardon, specialist in de meest hopeloze gevallen, trok zich zijn lot aan en hielp hem onderduiken.Toen werd van Haringen op 18 januari 1944 verraden en op zijn onderduikadres gearresteerd. Hij werd voor de keuze gesteld: òf de kogel òf namen noemen. Om zijn eigen leven te redden verraadde hij anderen, waardoor 15 slachtoffers te betreuren zijn. Onder hen was Kees Chardon die vervolgens tijdens zijn verhoren gefolterd werd. Maar Kees zelf zweeg en verraadde niemand.

Kees werd verplaatst van de beruchte Haagse villa Windekind naar kamp Vught; toen werd hij weer teruggehaald naar een isoleercel van de strafgevangenis in Scheveningen het zogenaamde ‘Oranjehotel’, voor ondervragingen, in de hoop dat hij anderen zou verraden. Op een uit deze gevangenis gesmokkeld briefje schreef hij zijn familie: ‘Toestand niet mooi, doch ik hou moed en vertrouw op God.’ Na Scheveningen werd hij gedeporteerd naar Oranienburg en Sachsenhausen. Vervolgens werd hij verplaatst naar Neuengamme, daarna naar de zoutmijnen in Helmstedt-Beendorf in Duitsland en tenslotte naar Wöbbelin, circa 190 km ten noordwesten van Berlijn, een satellietkamp van kamp Neuengamme, een van de vele concentratiekampen. Kees werd met vele anderen letterlijk drie dagen op een zijspoor gezet voor hij daar uiteindelijk aankwam. Dit oponthoud zonder voedsel of water is hem waarschijnlijk fataal geworden.

Ook daar in de hel van kamp Wöbbelin was het gedrag van onze held opvallend. Hij maakte met zijn gebeden en christelijk geloof diepe indruk op zijn medegevangenen. Door allerlei ontberingen werd zijn gezondheid steeds slechter. Hij stierf op 16 april 1945, kort na aankomst in het kamp, dat uiteindelijk maar 10 weken zou bestaan, slechts enkele dagen voordat het kamp werd bevrijd. Toen was Kees pas 25 jaar oud en hij is begraven in een massagraf in het bos achter het kamp. Op dit massagraf zijn stenen geplaatst met de namen van de slachtoffers die daar liggen. Ook voor Kees Chardon.

Maar zijn verrader overleefde de oorlog wel.
Annejet van der Zijl, auteur van de (verfilmde) bestseller ‘Sonny Boy’, citeert een Franse overlevende die vrijgezel Kees goed kende: “ Hij bleef vreemd genoeg zacht in een omgeving met een totaal gebrek aan zachtheid. Hij wist door de waardigheid die hij handhaafde en die uniek was, weerstand te bieden aan de grootste schurk. Hij dwong respect af en men kon hem niet bang maken. Hij heeft zijn leven gegeven om zijn menszijn niet te verliezen, zonder welke concessie dan ook.”
Op Bevrijdingsdag 1964 werd Cornelis Chardon postuum door Yad Vashem ( het Israelische museum en gedenkplaats voor de slachtoffers van de Shoa) erkend als ‘rechtvaardige onder de volkeren’. Chardon ontving posthuum het Verzetsherdenkingskruis.
Op 10 juli 2011 werd de gedenkplaat op zijn ouderlijk huis onthuld door zijn zus Margreet de Bruijn-Chardon en de Delftse wethouder van cultuur. Enkele van de vele kinderen die dankzij de interventie van Chardon de oorlog overleefd hebben, waren er ook bij. Een van hen is Sara Dresden. Ze was één van de zeshonderd kinderen die door het verzet uit de Joodse crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam werden gesmokkeld naar onderduikadressen. Er waren oude verzetskameraden en studievrienden die herinneringen ophaalden en eer bewezen aan hun omgekomen kameraad. De herdenkingsplaquette (zie linker afbeelding hierboven) is tegen de gevel van Spoorsingel 28 aangebracht, zodat we deze Delftse held, nooit zullen vergeten.
Er valt nog veel meer te vertellen. Hopelijk kunnen we binnenkort weer samenkomen, wandelen door Joods Delft en dan stilstaan bij de woon- en werkplaats van de te weinig beroemde Kees Chardon. Belangstellenden voor deze wandeling staan in verband met corona nu nog op de wachtlijst. Wilt u zich aansluiten? Opgave in principe kan via deze website.

Shalom,
Willem Jan Pijnacker Hordijk

De Duitse kunstenaar Günther Demnig heeft in 1992 het initiatief genomen om met Struikelstenen (Stolpersteine) de slachtoffers van het nationaal-socialisme rond en tijdens de Tweede Wereldoorlog te herdenken. De messing Stolpersteine worden daarvoor in de stoep geplaatst voor de laatste (vrij gekozen) woning van de slachtoffers.
Inmiddels liggen er in meer dan 1600 gemeenten in heel Europa al meer dan 75.000 struikelstenen.

Aan het plaatsen van een Stolperstein gaat een kleine ceremonie vooraf. Afgelopen november zouden in Delft 20 struikelstenen geplaatst worden. In de maanden daarvoor was hard gewerkt aan het zoeken naar nabestaanden, het maken van afspraken met de gemeente en de huidige bewoners, het maken van draaiboeken voor de ceremonies en het bestellen van de Stolpersteine. Door de Corona-crisis konden de plechtigheden geen doorgang vinden. Maar op 28 juni zal de uitgestelde plechtigheid alsnog plaatsvinden. Voorafgaand aan de plaatsing van de Stolpersteine is er een bijeenkomst in onze Synagoge. Deze bijeenkomst zal via een live-stream te zien zijn. De details hiervan zullen een dag van tevoren bekend gemaakt worden op de website herinneringsstenendelft.nl. Op deze website vindt u aanvullende informatie over de activiteiten van de Stichting Herinneringsstenen Delft.

Dit jaar vindt de Open Monumentendag plaats op zaterdag 12 en zondag 13 september. Hoe de dag er precies zal uitzien zal afhangen van de dan geldende Covid-19 maatregelen. Indien mogelijk zal er weer muziek te horen worden gebracht.
Kijk begin september op onze website.

Woorden in de Nederlandse taal met een joodse oorsprong 3

We hebben in de voorgaande aflevering geschreven over het ontstaan van het Jiddisch uit het Middelhoogduits. Er hebben zich hieruit twee hoofddialecten ontwikkeld: het Oostjiddisch en een Westjiddisch. Waarbij het eerste vooral onder invloed kwam te staan van Slavische talen die in die omgeving werden gesproken. De twee dialecten groeiden in de loop van de tijd steeds verder uit elkaar. Nederlandse Jiddisch is meer verwant met het Westjiddisch. Daarna heeft het Bargoens veel hiervan overgenomen, maar ook soms verminkt. Het is bijzonder dat het latere Amsterdams Jiddisch in zijn ontwikkeling weer woorden in verbasterde vorm uit het Bargoens ontleende. De betekenis van een woord veranderde soms behoorlijk in de overgang van Jiddisch, Hebreeuws en Bargoens naar Nederlands. Een voorbeeld zagen we al met jadmoos wat van handgeld naar dief of zwendelaar veranderde. Een bekende uitdrukking “eerst zien dan geloven” stamt af van “Weet je wat blinde Maupie zei? Sehen muss ich”. Wat er echter op duidt dat iets zeker niet zal gebeuren, omdat een blinde nu eenmaal niet kan zien.
Een ander voorbeeld is gajes (slecht volk) (Hebr. Chajoet, leven). In het bargoens gebeft gaies = rechters, advocaten. Een bijzonder woord is gappen (stelen) (Jidd. Chappen). In het west-Jiddisch betekent het: stelen in het oost jiddisch: snel weg nemen of ook pakken. Waarschijnlijk is het gelieerd aan het Poolse woord Chapac.
Hieronder nog een verzameling bekende Nederlandse uitdrukkingen met hun waarschijnlijke afkomst.

Achenebbisj (uitdrukking van medeleven) (Jidd. Nebbisch) ook mogelijk uit een slavische taal overgenomen.
Attenooije (Jidd. Addenoj; Hebr. Adonaj) aanroepen van de Heer
Gabber (vriend) (Hebr. Chawwer, kameraad, vriend)
Kaffer (boer dorpeling) (Hebr. Kafrie, dorpsbewoner of Hebr. Kofir ketter, vergelijk Arabisch kafir)
Geteisem (uitschot, slecht volk) (Hebr. Chatteisim, meervoud van Chattes, slecht mens)
Naar de gallemiezen gaan (Hebr. Gallamis, puin of mogelijk Challasj, zwak en Mioes, minderwaardig
Stiekum (heimelijk) (Jidd. Sjtieke, stil, Hebr. Sjetieka, stilte, zwijgen)
Daar ga je (proost) (Hebr. Le chaim, op het leven)
Jofel (fijn, goed) (Hebr. Jafe: mooi, aangenaam)
Smoes (excuus, uitvlucht) (Jidd. Schmuck, smoo) (Hebr. Sjemoe’ot: praatje)
Piechem, (dwaas, nar,zonderling) (Jidd. Pichem, werd alleen in nederlands jiddisch gebruikt)
Mesjogge (dwaas, krankzinnig) (Hebr. Mesjoega)
Stennis maken (drukte maken, verwarring veroorzaken) (Jidd. Sjtannes , argwaan wekken, Hebr. Esjtonot, gedachten, bedoelingen)

We hebben het tot nu toe vooral over de gesproken taal gehad. Dat is echter niet alles. Ter afsluiting een gebodsbord in een stadsbus in Tel-Aviv : “Het is streng verboden om tijdens het rijden met de chauffeur te spreken. Hij heeft zijn handen aan het stuur nodig.”

Colofon: